Linie

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Onderdeel van

vak Nederhorst den Berg

Naam

Fort Kijkuit

Locatie type

Complex

Object type

bouwwerken - fort - batterijfort

Adres

Zuwe 17

Postcode

1230 AA

Plaats

Kortenhoef

Gemeente

Wijdemeren

Provincie

Noord-Holland

Fort Kijkuit is een bescheiden verdedigingscomplex tussen Loosdrecht en Vreeland. Op een vierkant eilandje met afgeronde hoeken, met fortwachterswoning, gracht en toegangsbrug, staat een bomvrij wachthuis van beton. Als de polders rondom onder water kwamen te staan, konden militairen van hieruit de hoger gelegen Kortenhoefse Zuwe (dwarsdijk) en het naastgelegen kanaal afsluiten voor de vijand.
Het fort is midden negentiende eeuw aangelegd. De twee uitspringende bouwsels aan de voorkant van het eveneens vierkanten wachthuis waren remises: bergplaatsen voor geschut. Het gebouw bevatte verder twee grote onderkomens voor manschappen en in de kelder twee kleinere ruimtes voor onderofficieren en zieken, een keuken, toiletten – met apart ‘privaat’ voor onderofficieren – en een buskruitmagazijn. In totaal was er ruimte voor 50 manschappen.

Het fort ligt aan de rand van de Kortenhoefse Plassen aan het Hilversums Kanaal, langs de huidige weg tussen Hilversum en Haarlem. Net als de twee noordelijk gelegen forten, Hinderdam en Uitermeer, en in het zuiden Fort Spion en Nieuwersluis stamt het uit de tweede bouwperiode van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (1841-64). In die tijd verrezen vooral torenforten en wachthuizen langs rivieren. Fort Kijkuit en Fort Spion zijn vrijwel gelijk in vorm en achtergrond. Alleen kregen beide forten in 1933 verschillende typen kazematten.

In 1803 zijn op de plek waar later het fort verrees twee borstweringen geplaatst, ter verdediging van de toegang tot Kortenhoef, Horstermeer en het plassengebied. Tussen 1844 en 1847 volgde het forteiland met een aarden wal rondom. In het midden werd het betonnen wachthuis opgetrokken. Boven op het gebouw kwam geschut te staan achter een stevige muur met schietgaten. Het wachthuis kreeg ook een gracht met ophaalbrug.
In 1880 waren aanpassingen noodzakelijk. Het wachthuis, niet langer veilig voor de nieuwe generatie wapens, kreeg een dikke laag aarde om zich heen. Alleen de voorkant, gericht op de veilige zijde, was nog zichtbaar. Het geschut bovenop verdween en de gracht werd gedempt. De twee bergplaatsen voor geschut (remises) dateren uit hetzelfde jaar. Ook kwam er een kruitmagazijn met wachtruimte in de hoofdwal.
In 1886 volgden achter het fort, buiten de fortgracht, een extra remise en betonnen borstweringen met munitienissen. Aan beide kanten verrees bovendien een opstelplaats voor veldgeschut. De nieuwste remise op het forteiland is in 1933 vervangen door een kazemat van gewapend beton, voor mitrailleur en kanon. Het 20 centimeter dikke stalen schild aan de voorkant is nog intact en bestaat uit gerecycled materiaal van voormalig pantserschip H.M. Tromp.

Bouwjaar

1844

Bouwperiode

Fase 2 (1841-1867)

Bouwmateriaal

baksteen

Oorspronkelijke functie

Afsluiting en verdedigen van het acces gevormd door de Kortenhoefse Zuwe [van Kortenhoef/Hilversum naar Vreeland, overgaand in de Kleizuwe] en het later, door de fortgracht, aangelegde Hilversumse Kanaal.

Oorspronkelijke bezetting

50 manschappen

Oppervlakte

2 ha.

Eigenaar

Natuurmonumenten sinds 1987

Huidige functie

bedrijf/bedrijvencomplex, natuur

Waardering

uniek

Waardering omschrijving

Fort Kijkuit is goed bewaard en compleet, inclusief fortwachterswoning, twee houten opslagloodsen van begin vorige eeuw en (gerestaureerde) ijzeren brug. Duidelijk te zien is hoe aarddekking als bescherming diende tegen vijandelijk geschut. De fortgracht, deels opgegaan in het Hilversums Kanaal (1937), is nog aanwezig en goed herkenbaar. Ook het oorspronkelijke landschap is intact gebleven, met open polders en water rondom. Tussen 1958 en 1980 was het fort een dependance van het Rijksmagazijn voor Geneesmiddelen. Deze nationale militaire ‘apotheek’ gebruikte het voor opslag van alcohol. Later kwam het in eigendom van Natuurmonumenten. Het forteiland stond tot voor kort louter ten dienste van de natuur en was alleen toegankelijk op Nationale Monumentendag. In 2014 kreeg het fort een flinke opknapbeurt en is het toegankelijk gemaakt voor publiek. De buitenkant van de bouwwerken werd gerestaureerd en binnen is verbouwd om ruimte te maken voor nieuwe functies. Het kruithuis fungeert nu als uitkijk- en informatiepunt en in het wachthuis zijn vergaderruimtes. Hier bevindt zich ook het kantoor voor de boswachters van Natuurmonumenten. Er is een aanlegplaats voor bootjes gecreëerd en de kazemat kreeg een opknapbeurt. Waar vroeger vuurwapens stonden, overwinteren nu vleermuizen.

Bouwkundige staat

Aanwezig

Bouwkundige staat in

2014

Monument

rijksmonument

RM code

531413

Soortgericht onderzoek beschermde flora en fauna op Fort Kijkuit in het kader van de Flora- en faunawet, concept Fort Kijkuit, ontwerp informatiepaneel rapport, De historische beplanting van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: resultaten van een veldinventarisatie op zeven forten, 2009 Fort Kijkuit, Een nieuwe blik op de toekomst van het fort en zijn omgeving Fort Kijkuit, Ecologisch advies beplantingsplan, 2012 Fort bij Tienhoven, het bestek en de voorwaarden voor het verbeteren van de Forten Tienhoven, Spion en Kijkuit Fort Kijkuit, Migratieplan Restauratie en verbouwing Fort Kijkuit in het kader van de Flora- en faunawet, 2012 Fort Kijkuit, Verstorings- en verslechteringstoets Fort Kijkuit in het kader van de Natuurbeschermingswet, 2012 Nieuwe Hollandse Waterlinie, beplanting, resultaten veldinventarisatie - 2009 Cluster 14 Kijkuit monumentregister Stelling van Amsterdam - Zuid, Oost en IJmuiden Cluster 12 bij Fort Hinderdam Inspectierapport nr. 9 Fort Kijkuit Voorgestelde wijze van beplanting Fort Kijkuit