Fort bij Rijnauwen

Identificatie

Linie: Nieuwe Hollandse Waterlinie
Onderdeel van: vak Lunetten
Naam: Fort bij Rijnauwen
Alternatieve namen: Fort bij Rijnauwen
Locatie type: Complex
Object type: bouwwerken - fort

Locatie

Historie

Met ruim 31 hectare is Fort Rijnauwen het grootste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het veelhoekige (polygonale) verdedigingswerk is uitstekend bewaard gebleven. De belangrijkste bouwwerken zijn de grote bomvrije kazerne en het vijfhoekige reduit, een op zichzelf staand fort dat kon fungeren als laatste verdedigingsbastion, compleet met eigen commandant, bezetting en bewapening. Aan de voorkant van het fort bevindt zich een pijlvormige uitbouw (caponnière), met acht kazematten. Deze overdekte ruimtes met schietgaten dienden ter verdediging van de voorzijde van de binnenfortgracht. Het fort telt verder 6 flankbatterijen waarvan er 2 zijn uitgerust als reversbatterijen (achterwaard vurend). De flankbatterijen, met diverse aaneengeschakelde lokalen, waren bedoeld voor beveiliging van de binnengracht (klein flankement). Hiervoor was in laaggelegen geschutskelders geschut opgesteld.
Het fort moest de Houtense Vlakte en de spoorlijn Utrecht-Arnhem verdedigen en zo nodig kon het naburige forten wapensteun bieden (groot flankement). Ook diende het als tussenstation voor zich terugtrekkende troepen.
Fort Rijnauwen is dankzij de jarenlange afsluiting voor publiek een prachtig natuurgebied geworden met een grote diversiteit aan flora en fauna. Eigenaar Staatsbosbeheer wil dat graag zo houden. Alleen wie deelneemt aan een rondleiding (april t/m september) is welkom. Het Kruithuis dient als informatiecentrum.

Het fort ligt tussen Utrecht en Bunnik en vormt samen met de forten Ruigenhoek, Voordorp, Werk aan de Hoofddijk, Fort Vechten en Fort bij ’t Hemeltje de buitenste fortenring ten oosten van Utrecht. De aanleg hiervan bleek noodzakelijk toen slagkracht en bereik van het geschut vanaf 1860 in hoog tempo toenamen, waardoor de oudere forten even snel achterhaald raakten.
Vier van de zes nieuwe forten, waaronder Fort Rijnauwen en Vechten, waren nodig voor het afsluiten van de Houtense Vlakte. Deze zeer kwetsbare schakel in de waterlinie was niet onder water te zetten vanwege de hogere ligging. Bovendien liepen er diverse wegen en twee spoorlijnen doorheen. Deze doorgangen (accessen) boden vijandelijke troepen de kans door de waterlinie te breken.
Tijdens de mobilisatie van 1914-18 is tussen de forten Rijnauwen en Vechten een infanteriestelling aangelegd, als onderdeel van een doorlopende stelling tussen Fort Ruigenhoek in het noorden en Fort bij ’t Hemeltje in het zuiden. Langs de stelling ligt een groot aantal groepsschuilplaatsen uit 1918. Verder een enkele groepsschuilplaats en een mitrailleurkazemat uit 1939. Deze betonnen onderkomens zijn te bekijken vanaf een speciaal aangelegd Bunkerpad. ‘Bunker’ is overigens een Duits woord. Groepsschuilplaats en kazemat zijn de juiste Nederlandse termen.

Fort Rijnauwen (1868-71) is gebouwd volgens de nieuwste militaire inzichten. Evengoed bleek het al verouderd voordat het gereed was. Daarom volgden tussen 1877 en 1885 verbeteringen. De grote bomvrije kazerne en stallingen voor geschut (remises) zijn uit deze tijd. De voormalige poortgebouwen werden omgevormd tot wachtlokaal annex schuilplaats.
De 15 lokalen van de kazerne bevatten onder meer logies, (onder)officiersverblijven, een commandantsvertrek, ziekenboeg, telegraafkantoor en een keuken. Centraal loopt een bomvrije gang (poterne) richting caponnière. Een tussenverdieping bood ruimte aan kruitmagazijnen en projectielenopslag. Bovenop stonden remises.
Het vijfhoekige reduit bestaat uit een rondgaande galerij met kleine aaneengeschakelde ruimtes. De meeste dienden als logies. Op de vijf hoeken bevinden zich geschutskazematten. Centraal loopt een poterne naar de grootste, oostelijke kazemat. Een gietijzeren trap leidde naar de remises op het dak.
Het fort was berekend op 675 man en 105 stuks geschut. Het is twee keer in staat van verdediging gebracht, maar er is nooit strijd gevoerd.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de Duitsers het fort voor munitieopslag. Het is ook getekend door de oorlog: een groot aantal Nederlandse en Belgische verzetsstrijders is hier geëxecuteerd. De schattingen lopen uiteen van 250 tot 500 slachtoffers. In 1946 is daarom een oorlogsmonument geplaatst.

Bouwjaar: 1868
Bouwperiode: Fase 3 (1867-1871)
Bouwmateriaal: baksteen

Bijzonderheden

Oorspronkelijke functie: 1e om het grote acces door de inundatielinie gevormd door de Houtensche vlakte te helpen verdedigen; 2e om troepen te ondersteunen, die op het voorterrein stelling hebben genomen en zowel indirect daardoor, ook als rechtstreeks, indien er geen troepen op het voorterrein mochten zijn, den aanvaller te verplichten zijn batterijen verder van Utrecht aan te leggen en in ’t algemeen der insluitingskring groter te maken; 3e om terugtrekkende troepen aan vervolging te onttrekken en in staat te stellen zich te herzamelen; 4e om vuur te brengen op en achter de stukken bosch ten westen van de Bilt en zo der aanval op de forten op de Biltstraat en de Voordorpschendijk moeilijker te maken; 5e om het fort bij Vechten krachtig te flankeren en de aanvalswerken tegen dit fort te helpen bestrijden; 6e om het werk aan den Hoofddijk te flankeren; 7e om den overgang van den Kromme Rijn over bestaande of eventueel te maken bruggen voor onze troepen gemakkelijk te maken en daarentegen voor den aanvaller, ten minsten benoorden de Rijnspoorweg, te bemoeilijken.
Oorspronkelijke bezetting: 259 infanteristen, 9 officieren, 15 onderofficiren, en 235 manschappen met korporaals. onder de manschappen bevonden zich twee wasvrouwen.
Bewapening: kanon - voorlader
Oppervlakte: 31,4 ha.
Eigenaar: Staatsbosbeheer
Huidige functie: natuur

Waardering

Waardering: bijzonder
Waardering omschrijving: Van dit puntgave voorbeeld van fortenbouw uit de derde bouwperiode van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn alleen enkele remises en twee bruggen verdwenen. Ook is de oorspronkelijke situatie, met vrij schootsveld, door begroeiing verloren gegaan. Maar de aarden wallen, fortgracht met brug, toegangshek, fortwachterswoning en de vele bomvrije bouwwerken zijn nog intact. In de frontwal zijn 15 opstelplaatsen voor geschut (batterijen) herkenbaar. Het reduit kijkt aan de westkant uit op een halfrond stuk land, omgeven door de fortgracht. Hiervandaan waren de drie toegangsbruggen onder vuur te nemen. Dwars door de 8 meter hoog opgetaste grond loopt een oude doorsnijding (coupure): de voormalige – veilige – hoofdtoegang tot het fort. Tussen de caponnière en de kazerne staat een uniek gebouw met geweergalerijen aan weerszijden langs de gracht en een kazemat aan elk uiteinde. In het midden loopt een poterne naar de brug van de caponnière. Zeldzaam is de mitrailleurkazemat met gietstalen koepel uit 1939. Van deze betonnen onderkomens resteren slechts 6 complete exemplaren. Bijzonder zijn ook de 12 ‘scherfvrije’ groepsschuilplaatsen uit 1915 in de extra beschermingswal (enveloppe) rond de fortgracht. Ze bestaan uit losse betonnen segmenten, bijeengehouden door staalkabels. Het Waterliniepad voert langs dit fort, dat niet vrij toegankelijk is.
Bouwkundige staat: Aanwezig
Bouwkundige staat in: 2013
Monument: rijksmonument
RM code: 11289

Documentatie