Auteursrecht
Het auteursrecht is een door de wet aan de maker verleende garantie. Als auteur krijg je hiermee recht over het werk dat je gemaakt hebt. Het auteursrecht is een zogenoemd ‘uitsluitend’ of ‘exclusief’ recht. Dit houdt in dat je als maker zelf beslist wat er met je werk gebeurt. Je hebt het uitsluitende, exclusieve recht om je werk te exploiteren: dit wordt ook wel exploitatierecht genoemd.
Het auteursrecht gaat in vanaf het moment dat het werk is gecreëerd. Hiervoor hoef je niets aan te vragen of te registreren. De duur van het auteursrecht loopt in heel de EU door tot 70 jaar na het overlijden van de maker. Daarna komt het werk terecht in het publieke domein. Na de dood van de maker, gaat het auteursrecht over op de erfgenamen.
De wetgever omschrijft het auteursrecht in artikel 1 van de Auteurswet als volgt: 'Het uitsluitend recht van een maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken of te verveelvoudigen, behoudens de beperkingen bij de wet gesteld.'
Maker
De maker is degene die het oorspronkelijke werk zélf heeft gecreëerd. Makers zijn bijvoorbeeld schrijvers, kunstenaars, regisseurs, componisten, producenten en fotografen. Een werk kan meerdere makers hebben als er meer personen een oorspronkelijke bijdrage hebben geleverd. Soms is de maker niet de rechthebbende. Bij een werk dat bijvoorbeeld gemaakt is door een maker in dienstverband, komt het auteursrecht in de regel toe aan de werkgever.
Werk
Een werk is ieder voortbrengsel wat betreft letterkunde, wetenschap of kunst, op welke wijze of in welke vorm het ook tot uitdrukking is gebracht. Het werk moet een eigen oorspronkelijk karakter hebben en het persoonlijke stempel van de maker dragen. Wat niet als een werk wordt gezien zijn:
- feiten;
- gegevens;
- ideeën;
- gedachten;
- stijlen;
- methoden en theorieën.
Gegevensverzamelingen kunnen wel beschermd zijn door het databankenrecht.
Persoonlijkheidsrechten
De persoonlijkheidsrechten zijn gebaseerd op de persoonlijke band die tussen de maker en zijn of haar werk bestaat. Ze worden ook wel de ‘morele’ rechten genoemd. Door deze rechten kan de maker zich verzetten tegen eventuele aantasting van een werk. Persoonlijkheidsrechten kunnen niet worden overgedragen aan een ander. Ze blijven dus altijd bij de maker, óók als de exploitatierechten op een werk aan een ander zijn overgedragen.
Databankenrecht
De data (de gegevens) die in een databank staan, zijn als ‘verzameling’ beschermd door het databankenrecht. Dit recht ligt bij de producent van de database. De databank is automatisch beschermd als u de databank maakt. Het recht geldt tot 15 jaar na productie. Als de databank veel verandert (kwantitatief of kwalitatief) dan gaat de 15 jaar opnieuw in.
De structuur van de databank is beschermd door het auteursrecht als het gaat om:
- een verzameling
- van werken, gegevens of andere zelfstandige elementen
- die systematisch of methodisch geordend
- en afzonderlijk, met elektronische middelen of anderszins toegankelijk zijn
- en waarvan de verkrijging, de controle of de presentatie van de inhoud, in kwalitatief of kwantitatief opzicht getuigt van een substantiële investering.
Het databankenrecht is vastgelegd in de Databankenwet.
Exploitatierecht
Wanneer spreek je van werk openbaar maken?
Openbaar maken betekent dat je een werk beschikbaar stelt aan het publiek. Dit kan bijvoorbeeld zijn in de vorm van een werk uitgeven, openbare voordracht, live optreden, artikel online plaatsen of via een uitzending op de radio, televisie of internet.
Elke keer dat een werk (digitaal) openbaar wordt gemaakt, is er toestemming nodig van de rechthebbende(n). Een uitzondering op deze regel is het hyperlinken op een website. Dit wordt niet gezien als een vorm van openbaarmaking en mag daarom worden gebruikt zonder toestemming van de maker.
Wat wordt verstaan onder verveelvoudigen?
Verveelvoudigen is iedere vorm van kopiëren, waaronder digitaliseren en downloaden. Hieronder valt ook: een compilatie maken, opnemen van (delen van) een werk in een databank of opnieuw gebruiken van delen ervan in een nieuw werk.
Toestemming van de maker
In ruil voor een vergoeding kan een maker aan anderen toestemming geven om een werk te kopiëren en openbaar te maken. De maker kan ook gratis hergebruik toestaan. Toestemming voor een afgesproken hergebruiksvorm tegen betaling, wordt een licentie genoemd.
Het is ook mogelijk om rechtstreeks bij de maker toestemming te vragen. Wil je bijvoorbeeld een foto, video of muziek van een ander gebruiken, aarzel dan niet om contact met de maker te zoeken. Leg uit waar je zijn of haar werk voor wilt gebruiken. Mocht je toestemming krijgen, al dan niet tegen betaling, dan is dat meestal alleen voor het gevraagde doel.
Portretrecht
Voor het gebruik van een portret geldt het portretrecht. Het portretrecht geeft de geportretteerde het recht om zich, onder bepaalde voorwaarden, te verzetten tegen de publicatie van een foto, film of afbeelding waarop hij of zij staat afgebeeld. Als iemand herkenbaar op de foto staat, wordt de foto gezien als een portret. Hierbij zijn niet alleen de gelaatstrekken van belang, maar ook de mate van herkenbaarheid van de afgebeelde persoon.
In het Nederlands recht zijn twee soorten portretten te onderscheiden: in opdracht en niet in opdracht. Een portret in opdracht mag alleen worden gepubliceerd met toestemming van alle geportretteerden. Een portret dat niet in opdracht is gemaakt, mag zonder toestemming worden gepubliceerd. Je moet wel rekening houden met de belangen van de gefotografeerde persoon.
Met de komst van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) wordt het belang van het portretrecht kleiner. Wanneer iemand een privacybelang inzet om (online) publicatie van zijn portret te verhinderen, dan moet je dit tegenwoordig via de AVG regelen en niet meer via het portretrecht.
Verweesd werk
Een auteursrechtelijk beschermd werk waarvan de rechthebbende niet bekend en niet te achterhalen is, is een verweesd werk. Erfgoedorganisaties met verweesde werken die deze digitaal willen ontsluiten, moeten op zoek gaan naar de rechthebbenden. Onder bepaalde voorwaarden is het mogelijk verweesde werken toch online beschikbaar te stellen. Eén van de voorwaarden voor publicatie is dat de organisatie zorgvuldig onderzoek doet naar de rechthebbenden en het werk opgenomen wordt in de Databank verweesde werken. Als het werk daar al in is opgenomen, is verder onderzoek niet nodig.
Het beslismodel Regel Je Rechten kan hierbij behulpzaam zijn
Uitzonderingen (beperkingen) op het auteursrecht
Het auteursrecht beschermt de rechten van de maker, maar de wetgever heeft bepaald dat er uitzonderingen op het auteursrecht moeten zijn. Deze uitzonderingen zijn in het belang van de publieke zaak, bijvoorbeeld voor de optimale verspreiding van (wetenschappelijke) informatie. Hieronder geven we je enkele veelvoorkomende voorbeelden van deze uitzonderingen.
Kopiëren voor privégebruik
Het is toegestaan om een enkele kopie te maken van een werk voor eigen oefening, studie of gebruik. Het is ook toegestaan een kopie te maken in opdracht van iemand anders die het zelf gaat gebruiken. Het is niet toegestaan om meerdere kopieën te maken en die te verspreiden, al dan niet tegen betaling.
Citeren
Het citaatrecht maakt het mogelijk een deel van een tekst of een afbeelding zonder toestemming van de maker te gebruiken, mits je hiernaar correct verwijst. Een citaat moet functioneel zijn; het moet bedoeld zijn om de inhoud van je werk te ondersteunen en niet alleen als decoratie.
Gebruik in het onderwijs – vertoningsbeperking
Een beschermd werk mag je zonder toestemming van de rechthebbende vertonen of laten horen als dit een onderwijsdoel heeft. Er mag dan geen sprake zijn van een winstoogmerk. Dit geldt voor films, video- en televisieprogramma’s, muziek- en geluidsopnamen en voor stilstaand beeld zoals foto’s en kunstwerken. De openbaarmaking moet deel uitmaken van het onderwijsprogramma en fysiek binnen de onderwijsinstelling zelf plaatsvinden. Een film of muziekstuk op een digitale leeromgeving zetten zodat studenten het thuis kunnen zien of beluisteren, mag dus niet. De Vereniging Hogescholen heeft met Videma een regeling getroffen waarin effectief het vertonen van alle video en televisieprogramma’s binnen de hogeschool geregeld is. Voor universiteiten geldt deze regeling niet.
Gebruik in het onderwijs – onderwijsbeperking
Delen van werken mogen gekopieerd en openbaar worden gemaakt als toelichting bij niet-commercieel onderwijs. De openbaarmaking of vertoning hoeft dan niet fysiek in het leslokaal plaats te vinden. Een kopie via een besloten digitale leeromgeving openbaar maken mag in dit geval dus wel, mits het bedoeld is voor onderwijsdoelen. De delen van de werken zijn een toelichting op het onderwijs. Dit houdt in dat ze aanvullend zijn maar niet het onderwijs vervangen.
Soms moeten de auteursrechthebbenden een billijke vergoeding krijgen voor het gebruik van hun werk, bijvoorbeeld als een werk in een reader wordt opgenomen. In het hoger onderwijs is dit gemeenschappelijk geregeld via Stichting UvO (voorheen Stichting PRO) met een aparte readerregeling voor het hbo en wo.
Overheidspublicaties en auteursrecht
In Nederland berust op wetten, verordeningen, rechterlijke uitspraken en administratieve beslissingen geen auteursrecht. Andere overheidspublicaties kunnen wel beschermd zijn met auteursrecht. Desondanks mag dat werk worden gekopieerd en gepubliceerd, behalve als er op het werk zelf staat dat het auteursrecht is voorbehouden of het (ook) werk betreft dat is gecreëerd door derden zoals foto’s, en illustraties. Voor die werken is wel voorafgaande toestemming voor hergebruik nodig, tenzij de maker zijn/haar auteursrecht als onderdeel van de opdracht heeft overgedragen aan het betreffende overheidsorgaan.
Bronnen: Vuistregels Basiskennis Auteursrecht (Auteursrechten.nl), Verweesde werken (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), Databankenrecht (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)
Met aanvullingen van: Roosmarijn de Groot (Koninklijke Bibliotheek) t.a.v. werken van derden in overheidspublicaties.