Kenniscentrum Waterlinies

Gepubliceerd: 15 juni 2022

Hoe werden leger en bevolking gevoed in West-Nederland?

Aanleiding

Het Kenniscentrum Waterlinies (KCW) is door Bas Kreuger en Menno Heling van Utrecht Food Freedom (UFF) gevraagd een historische notitie te schrijven over de strategische voedselvoorziening in de Hollandse Waterlinies. UFF wil ‘het landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie inzetten ter bevordering van een duurzame voedselcultuur in verstedelijkt gebied.’ Vanuit UFF is het onderzoeksproject “Waterlinies en Voedselvoorziening” opgestart, omdat de huidige voedseltransitie nieuwsgierig maakt naar de geschiedenis van voedselvoorziening en de (strategische) rol van de Waterlinie daarbij. Voor dit project is behoefte aan een notitie waarin de vraag is verkend in hoeverre tijdens de actieve militaire periode van de Hollandse Waterlinies (1815-1940) is nagedacht over de voedselvoorziening bij een langdurige bezetting van Nederland. 

Naast deze historische component speelt de actualiteit een belangrijke rol in dit project. Het lokaal verbouwen, verkopen en aanschaffen van voedsel en andere producten krijgt meer en meer aandacht. Burgers weer in contact laten komen met de boer en tegelijkertijd kennis laten maken met het landschap van de Hollandse Waterlinies waar deze lokale producten verbouwd worden, draagt bij aan begrip en kennis van en betrokkenheid bij de lokale omgeving. 

Voor dit project zoeken we nu verder samenwerking met experts op het gebied van landbouw(geschiedenis), waaronder de Wageningen University & Research. Verder is het een oproep aan iedereen die bezig is met dit onderwerp of zich ermee verbonden voelt, verhalen of bronnen kent die wij tot nog toe over het hoofd hebben gezien. Samen met jullie willen we dit onderwerp verder uitdiepen, invullen, verdelen, opknippen, uitbreiden etc. Nieuwsgierigheid als historici én betrokkenheid bij de Hollandse Waterlinies wijzen ons de weg. Wie doet er mee?

Onze eerste onderzoeksresultaten kun je als volledig document lezen op de website van Kenniscentrum Waterlinies. Hieronder volgt de tussentijdse conclusies die we daarbij getrokken hebben als inspiratie en kennismaking met ons onderzoeksproject.

Conclusie

Tot aan de Frans-Duitse oorlog stond de voedselvoorziening van leger én bevolking laag of zelfs niet op de agenda. Het leger kocht lokaal voedsel in via plaatselijke winkels en boeren. De bevolking werd gedwongen hieraan mee te werken. Na 1870 neemt de aandacht voor het onderwerp toe getuige publicaties in de Militaire Spectator. Zeker over de bevoorrading van de Stelling van Amsterdam wordt gediscussieerd vanwege haar rol als Nationaal Reduit en de periode van 6 maanden die men hanteerde voor het beleg van de hoofdstad. 

Nog lastig te bepalen is wat de invloed is geweest van de opiniërende artikelen op het daadwerkelijk gevoerde beleid. Daarin had de politiek het laatste woord, en die deinsde veelal terug bij het zien van de financiële gevolgen om een degelijke voorziening op te zetten. Tot aan de Eerste Wereldoorlog is daarom niet echt sprake van een ‘verplegingsstrategie’. Uit diverse bronnen over een lange periode wordt duidelijk dat eenheden vers voedsel zelf lokaal moesten aanschaffen. Minder bederfelijk voedsel en andere zaken werden (na een periode van opstarten) vanuit centrale magazijnen verzorgd. 

De Eerste Wereldoorlog zorgde hierin voor een kentering, vooral uit noodzaak geboren door de voedsel- en brandstofschaarste tegen het einde van de oorlog. De economische opleving in de jaren 1920 deed het voedselvraagstuk naar de achtergrond verdwijnen, maar kwam weer terug in de jaren ’30. Tijdens de bezetting (1940-1945) onderging de landbouw een transitie in Nederland naar een zelfvoorzienende voedselproductie. Met het herstel van de internationale handel na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt deze noodzaak. Door de oprichting van de eerste Europese samenwerkingsverbanden neemt de Nederlandse import en export van voedsel en andere grondstoffen een hoge vlucht. Dit werd mede versterkt door toenemende globalisering. 

Met name tijdens crises zoals de beide wereldoorlogen bleek een voedseltransitie mogelijk, maar vooral noodzakelijk te zijn. Verdwijnt de pure noodzaak, dan lijkt ook de motivatie te verminderen. Met dit verkennende onderzoek willen wij ook een eerste aanzet geven voor meer vervolgonderzoek naar dit vraagstuk over voedsel(strategie) in crisissituaties. We zijn benieuwd naar jullie ideeën, suggesties en bronnen die we mogelijk gemist hebben. Met deze reacties kunnen wij dit stuk aanvullen of corrigeren. Hieronder volgen een aantal vragen en gedachtes die wij als inspiratie willen meegeven. 

Lees vooral het gehele document met onderzoeksverslag en stuur je reacties input en ideeën naar Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Inspiratievragen

1. Lessen kunnen geleerd worden uit de Tweede Wereldoorlog: als we toen een voedseltransitie op gang wisten te krijgen, lukt ons dat nu ook. Ook al is er geen sprake van een directe crisissituatie;
2. Het vraagt van de overheid een actieve rol om de noodzaak duidelijk te maken van de voedingstransitie. Dit gaat verder dan de voedseltransitie tijdens de Tweede Wereldoorlog, want de huidige transitie gaat niet alleen over andere producten, maar ook over anders met voeding omgaan (meer lokaal, zelfvoorzienend, minder bewerkt). Voor de huidige voedingstransitie is een sterker ingrijpen van de overheid noodzakelijk. 
3. Een passieve overheid maakt burgers minder geneigd dit zelf op te pakken. De overheid moet bedrijven en burgers aanmoedigen voorbereidingen te treffen die ogenschijnlijk alleen kosten met zich meebrengen en waarvan het nut en de opbrengst niet te voorspellen lijkt of zelfs nooit duidelijk lijken te worden .
4. Is er onderzoek gedaan naar de rol van Volkstuinen in oorlogstijd? Is dit actief door de overheid gestimuleerd? (er is nu weer sprake van het promoten van het bezit/gebruik van Volkstuinen, zelfs als een basisrecht.)
5. Dit onderzoek vraagt nadrukkelijk om interdisciplinaire aanpak en samenwerking buiten het historische domein: voedsel, gezondheid, strategie, logistiek. Kom met ideeën en aanknopingspunten!