Gepubliceerd: 17 januari 2023
In 2019 en 2020 hebben tien vrijwilligers van het Kenniscentrum Waterlinies 296 pagina's van de fortwachter-registers van 1852-1940 uit de Koninklijke Landmacht Genie-archieven gedigitaliseerd. Het register is sinds september 2019 online raadpleegbaar en we merken dat het gebruikt wordt, waarvoor we het gedacht hadden. Onregelmatig krijgen we vragen over fortwachters in het register, maar onlangs was er een bijzondere reden waarvoor een fortwachter werd opgezocht.
Iemand vroeg ons of fortwachter P. Merkestein van Fort bij het Hemeltje mogelijk een overgrootvader was. Zijn volledige naam, geboortedatum en -plaats waren nog onbekend. Naar aanleiding van de vraag is gezocht naar meer gegevens waardoor de fortwachter met zekerheid kon worden geïdentificeerd. In de collectie van Het Utrechts Archief werd een overlijdensakte uit 1945 met zijn naam en beroep 'fortwachter' aangetroffen. En met de naam van zijn vrouw en vervolgens zijn moeder, kon zijn huwelijksakte en geboorteakte worden achterhaald.
Het gaat om de op 12 mei 1884 in Bodegraven geboren Pieter Merkestein, die vanaf 1933 fortwachter van Fort bij het Hemeltje was. In 1923 was hij, met beroep sergeant, getrouwd met Antonia Steenvoort en kregen ze vier zoons. Binnen de familie was nog net onthouden dat een van de zoons in 1945 bij een explosie op het fort om het leven was gekomen en geen directe nazaten had gekregen.
In het krantenarchief Delpher van de Koninklijke Bibliotheek werden heel veel krantenartikelen over de explosie gevonden, merendeels dezelfde korte tekst die in meerdere kranten was geplaatst. In de langere artikelen werd gemeld, dat op het fort explosieven lagen opgeslagen van de sabotagetroepen van de Binnenlandse Strijdkrachten. Op 28 juni 1945 om even voor twaalf uur deed zich een ontploffing voor waarbij drie personen om het leven kwamen. Een van hen was Johannes Cornelis Antonius Merkestein, roepnaam Jan, de 15-jarige zoon van de fortwachter. De andere twee waren een vader en zoon, beide van de K.P. (Knokploeg) en in sommige artikelen werden hun leeftijden genoemd.
Via de website Online Begraafplaatsen werden met de overlijdensdatum twee personen gevonden met de juiste leeftijd, en wel op het Monument Binnenlandse Strijdkrachten op de Begraafplaats Tolsteeg in Utrecht. Het gaat om vader F. Eijffius (52) en zoon Co (21) en ook fortwachterszoon Jan wordt er op genoemd. Van Jan - en vermoedelijk ook van de andere twee slachtoffers - zijn geen resten meer gevonden. Van Jan werden alleen stukjes van zijn klompen teruggevonden. Zijn moeder heeft nog jarenlang op het terrein gezocht naar 'iets' van Jan.
Alle drie overleden na de bevrijding, maar nog als gevolg van de oorlog. Een achterkleinkind schreef ons: "Ik vind het wel heel waardevol dat ik deze informatie heb. Het geeft mij inzicht in mijn afkomst en de kans om het verhaal ook aan mijn kinderen en man te vertellen."
Van een ander familielid ontvingen we de scans van 18 foto's van het gezin Merkestein bij de woning of bomvrije kazerne van het fort. Waaronder een foto uit 1936-1938 van het gezin, die rechts is afgebeeld; Jan staat rechts, met zijn klompen...
Er zijn ook twee foto's, gemaakt door een andere zoon, die de puinresten van gebouw C, een remise, laten zien waarin de explosieven lagen opgeslagen. Bij de restauratie van het fort is de remise als aardwerk teruggebracht. In de de Basisadministatie Gebouwen en bij Open Streetmap staat de remise nog aangegeven. We hebben overal veel informatiebordjes, maar hier ontbreekt helaas elke uitleg over het noodlottige ongeval en de reden dat gebouw C is verdwenen.
Ben je geïnteresseerd in forten, dan geeft het Fortwachters Register je een lijst van fortwachters. Ben je bezig met stamboomonderzoek, dan levert het een fort als woon- en leeflocatie op. In beide gevallen zijn het nieuwe aanknopingspunten voor verder onderzoek. Ga op digitale ontdekkingstocht!
Fortwachters Register
Fort bij 't Hemeltje
Remise, gebouw C
'Hevige ontploffing te Utrecht, drie dooden' in Het Parool d.d. 30-06-1945
Het Utrechts Archief
Online Begraafplaatsen