Hoeveel forten in de Hollandse Waterlinies?

Naar inhoud (skiplink)

Gepubliceerd: 02 juli 2024

Fort bij Tienhoven Bij het noemen van het aantal forten in de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHWL) en Stelling van Amsterdam (StvA) wordt meestal meer meegeteld dan strikt de forten. Hoeveel zijn het er als we de definitie aanhouden van een verdedigingswerk dat onderdeel van de NHWL en StvA is geweest en waarvan nog een reconstructie, restant of meer aanwezig is? Vestingen, 'werken' en lunetten tellen we daarom ook mee bij het tellen van het aantal 'forten'.

De vier Lunetten op de Houtense Vlakte tellen we echter als één verdedigingswerk, omdat ze één commandant hadden en samen één Rijks Militaire Landsgrond met een aaneengesloten serie grenspalen vormden. Hetzelfde geldt voor de Batterijen aan de Karnemelksloot (NHWL).
Alhoewel Fort bij Pannerden historisch gezien niet tot de NHWL behoort, tellen we die wel mee omdat het onderdeel van het UNESCO Werelderfgoed Hollandse Waterlinies is geworden. In het nominatiedossier staat dat het sinds 2005 tot de NHWL wordt gerekend.

De twee kastelen zijn aantrekkelijk om te bezoeken, maar we tellen ze ook niet mee. Ten tijde van de waterlinies waren ze geen verdedigingswerk meer. Wel tellen we de verdedigingswerken mee, waar ze een onderdeel van waren. Dat geldt ook voor remises, torens en andere werken in vestingen, die nu soms 'fort' in hun naam hebben, maar dat met zekerheid niet zijn geweest. Omdat de Westbatterij los van de vesting Muiden staat, tellen we die apart mee alhoewel het in historische stukken vaak als onderdeel van die vesting wordt genoemd. De Vesting Nieuwersluis tellen we niet mee omdat het ten tijde van de NHWL zeer waarschijnlijk geen verdedigingswerk meer was en in vervallen staat. Ten koste van een deel van de vestingwerken, werd het huidige Fort Nieuwersluis gebouwd dat we wél meetellen.

En ook liniewallen en gedekte wegen worden niet meegeteld, omdat ze ook voor het algemene publiek te ver buiten de definitie van een fort vallen. Neven- en tussenbatterijen oftewel artillerie-stellingen, zoals het Pannekoekenfort (NHWL) en de Batterijen aan het Gein (StvA), tellen we ook niet mee. Voor- en tussenstellingen oftewel infanterie-stellingen zijn een groter twijfelgeval, maar de zes in de NHWL en de drie in de StvA tellen we toch ook niet mee. Als een onwetende burger op bijvoorbeeld Werk aan de Groeneweg (NHWL) komt en gezegd wordt dat het een fort is, dan zal hij/zij toch echt raar staan te kijken.

Resumerend komen we, zonder overlap en tellend voor de linie waarvoor ze gebouwd zijn, op 51 'forten' in de NHWL en 38 in de StvA. In totaal 89 'forten, vestingen en batterijen'. Het is opmerkelijk dat de StvA 50% langer is dan de NHWL maar minder 'forten' heeft. Komt dit doordat in de NHWL meerdere bouwperioden zijn geweest, waarbij nieuwe verdedigingswerken als vervanging of aanvulling vóór of achter de oude werden aangelegd?

Overzicht verdedigingswerken Hollandse Waterlinies

Nummer	Linie	Type	Naam	Opmerking
1	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk I	Reconstructie van de vorm.
2	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk II	Resteert deel aardwerken en grenspalen.
3	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk IV
4	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Asperen	Met toren als een van de gebouwen.
5	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk aan de Bakkerskil
6	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort op de Biltstraat
7	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Blauwkapel
8	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Batterij onder Brakel
9	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk bij de Diefdijk
10	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Everdingen	Met toren als een van de gebouwen.
11	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort aan de Gagel
12	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Giessen
13	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Vesting	Vesting Gorinchem
14	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij 't Hemeltje
15	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Hinderdam
16	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Honswijk	Met toren als een van de gebouwen.
17	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk aan de Hoofddijk
18	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Lunetgroep	Lunetten op de Houtense Vlakte	Één object: één commandant, één militair terrein.
19	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Jutphaas
20	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Batterijgroep	Batterijen aan de Karnemelksloot
21	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Kijkuit
22	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort aan De Klop	Met toren als een van de gebouwen.
23	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk aan de Korten Uitweg
24	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Loevestein	Met Slot Loevestein als een van de gebouwen.
25	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk bij Maarsseveen
26	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Vesting	Vesting Muiden	Met Muiderslot als een van de gebouwen.
27	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Vesting	Vesting Naarden
28	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij de Nieuwe Steeg
29	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Nieuwersluis	Met toren als een van de gebouwen.
30	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Batterijen aan de Overeindse Weg
31	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Pannerden	Wordt vanaf 2005 tot de NHWL gerekend.
32	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Batterij onder Poederoijen
33	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Rijnauwen
34	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Ronduit	Geen onderdeel van de vesting Naarden.
35	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort op de Ruigenhoekse Dijk
36	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Lunet	Lunet aan de Snel
37	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Spion
38	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk aan het Spoel
39	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij het Steurgat
40	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Tienhoven
41	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Uitermeer	Met toren als een van de gebouwen.
42	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort aan de Uppelse Dijk	Met toren als een van de gebouwen. Oude naam Fort Altena.
43	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Vechten
44	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort op de Voordorpse Dijk
45	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort Vossegat	Resteert slechts een wachthuis.
46	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Verdedigingswerk te Vreeswijk	Later groepspark maar is verdedigingswerk geweest.
47	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Fort bij Vuren	Met toren als een van de gebouwen.
48	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Werk aan de Waalse Wetering
49	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Vesting	Vesting Weesp	Met toren (Fort aan de Ossenmarkt) als een van de gebouwen.
50	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Fort	Westbatterij	Met toren. Geen onderdeel van de vesting Muiden.
51	Nieuwe Hollandse Waterlinie	Vesting	Vesting Woudrichem
52	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de St. Aagtendijk
53	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Aalsmeer
54	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Abcoude
55	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort in de Botshol	Geen bomvrije gebouwen.
56	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij De Kwakel
57	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan Den Ham
58	Stelling van Amsterdam	Kustbatterij	Kustbatterij bij Diemerdam
59	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Drecht
60	Stelling van Amsterdam	Kustbatterij	Kustbatterij bij Durgerdam
61	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Edam
62	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Hoofddorp
63	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij IJmuiden
64	Stelling van Amsterdam	Gekazematteerde batterij	Batterij aan de IJweg	Restant ondergronds.
65	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Jisperweg
66	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Krommeniedijk
67	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Kudelstaart
68	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Kwadijk	Geen bomvrije gebouwen. Resteert slechts woning en bergloods.
69	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij de Liebrug
70	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Liede	Met toren als een van de gebouwen, ondergronds.
71	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Marken-Binnen
72	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Middenweg
73	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Muiderberg	Resteert slechts een woning.
74	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Nekkerweg
75	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Nigtevecht
76	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan het Pampus
77	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Penningsveer
78	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort benoorden Purmerend
79	Stelling van Amsterdam	Gekazematteerde batterij	Batterij aan de Sloterweg
80	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort benoorden Spaarndam
81	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bezuiden Spaarndam
82	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Spijkerboor
83	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Uithoorn
84	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Veldhuis
85	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Velsen
86	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort bij Vijfhuizen
87	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort Waver-Amstel
88	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort aan de Winkel	Geen bomvrije gebouwen.
89	Stelling van Amsterdam	Fort	Fort Zuidwijkermeer

Gehanteerde definities

Vesting: Met wallen en grachten versterkte stad.
Fort: Zelfstandig, gesloten en naar alle zijden verdedigbaar aardwerk, met eventueel (bomvrije) gebouwen.
Lunet: Klein verdedigingswerk met twee facen en veelal korte flanken; doorgaans in de keel open.
Lunetgroep: Nabij elkaar gelegen lunetten die functioneel tot elkaar behoorden.
Batterij: Opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut; soms uitgevoerd als afzonderlijk klein verdedigingswerk.
Baterijgroep: Nabij elkaar gelegen batterijen die functioneel tot elkaar behoorden.
Gekazematteerde batterij: Batterij opgesteld in een kazemat.
Kustbatterij: Opstellingsplaats voor een aantal stukken geschut tegen schepen, opgesteld aan de kust en ter bestrijking van een wateroppervlakte.